نقشه راه تعالی در صنعت ساختمان ایران: از چالش‌های اقتصادی تا نوآوری‌های مدیریتی

مدیریت استراتژیک در صنعت ساختمان ایران، به دلیل وابستگی به شرایط اقتصادی و سیاسی، یک ضرورت حیاتی است. رویکرد واکنشی منجر به پروژه‌های ناتمام شده است؛ برنامه‌ریزی جامع و استراتژیک برای بقا، رقابت و رشد پایدار ضروری است.

مقدمه: جایگاه راهبردی صنعت ساختمان در اقتصاد ملی

صنعت ساختمان در ایران،  نقشی فراتر از صرف ساخت‌وساز ایفا می‌کند؛ این صنعت به‌عنوان یک موتور محرکه و پیشران اصلی در اقتصاد ملی شناخته می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که صنعت ساختمان با 134 بخش اقتصادی دیگر ارتباطات پیشین و پسین گسترده دارد و هر یک واحد افزایش در ارزش افزوده این صنعت، تولید ناخالص داخلی (GDP) را تا 2.72 واحد افزایش می‌دهد. این ضریب افزاینده قابل‌توجه، اهمیت راهبردی صنعت ساختمان را در رونق اقتصادی و اشتغال‌زایی برجسته می‌سازد.

از نظر سهم در اقتصاد، آمارهای رسمی نشان‌دهنده ابهاماتی است که نیاز به تحلیل دقیق دارد. بر اساس گزارشی از وزارت راه و شهرسازی، سهم ساختمان از تولید ناخالص داخلی به طور میانگین به 5.6 درصد رسیده است. این در حالی است که آماری از وزارت صنعت، معدن و تجارت، سهم این صنعت را 4 درصد اعلام می‌کند. در زمینه اشتغال‌زایی نیز این تفاوت آماری وجود دارد. رئیس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی سهم صنعت ساختمان در اشتغال کشور را 35 درصد عنوان می‌کند، درحالی‌که آمار وزارت راه و شهرسازی، سهم اشتغال مستقیم را حدود 12 درصد ذکر کرده است. این تضاد در داده‌های رسمی، نشان‌دهنده نبود یک حاکمیت داده‌ای واحد در این صنعت است که برنامه‌ریزی استراتژیک را برای تمامی ذی‌نفعان، از سیاست‌گذاران تا فعالان خصوصی، دشوار می‌سازد و به عدم شفافیت در تصمیم‌گیری‌ها دامن می‌زند.

حجم بازار این صنعت نیز قابل‌توجه است. گزارش‌ها حاکی از آن است که سالانه بین 80 تا 90 میلیون مترمربع ساخت‌وساز بر اساس پروانه‌های ساختمانی صورت می‌گیرد که گردش مالی آن با میانگین قیمت ساخت هر مترمربع حدود 20 میلیون تومان، به حدود 1600 تا 1800 هزار میلیارد تومان در سال می‌رسد. این حجم عظیم از نقدینگی و سرمایه‌گذاری، ساختمان‌سازی را به یک فرصت استثنایی برای توسعه کسب‌وکار و سرمایه‌گذاری تبدیل کرده است. در چنین بافتار پیچیده‌ای که با نوسانات اقتصادی، آمارهای متناقض و نقش حیاتی در اقتصاد ملی همراه است، مدیریت استراتژیک بیش از هر زمان دیگری به یک ضرورت برای بقا و رشد در این صنعت تبدیل می‌شود.

فصل اول: تحلیل محیط کلان و شاخص‌های اقتصادی صنعت ساختمان

۱.۱. شاخص‌های مالی و تورم

صنعت ساختمان در ایران به‌شدت تحت‌تأثیر عوامل اقتصادی کلان، به‌ویژه نوسانات نرخ ارز و تورم قرار دارد. این عوامل مستقیماً بر هزینه‌های پروژه و در نتیجه قیمت نهایی محصولات ساختمانی تأثیر می‌گذارند. در دو ماه پایانی سال مالی اخیر، نوسانات نرخ ارز و افزایش قیمت منابع اولیه منجر به افزایش قیمت مصالح ساختمانی شد. این تأثیرات به حدی بود که شاخص قیمت نهاده‌های ساختمان‌های مسکونی در تهران در زمستان 1403، افزایش 11.  درصدی نسبت به فصل قبل و افزایش 37.9 درصدی نسبت به فصل مشابه سال قبل را تجربه کرد. این آمارها از فشارهای تورمی بر این صنعت حکایت دارد.

بااین‌حال، یک شکاف قابل‌توجه میان آمارهای رسمی و تجربه فعالان بازار وجود دارد. درحالی‌که آمارها افزایش‌های معقولی را نشان می‌دهند، برخی پیمانکاران و سازندگان معتقدند قیمت برخی مصالح مانند سیمان و میلگرد به‌مراتب بیشتر از آمارهای رسمی افزایش‌یافته است. برای مثال، برخی فعالان بازار افزایش قیمت سیمان را تا 300 درصد برآورد می‌کنند. این تضاد بین آمار و واقعیت، برنامه‌ریزی مالی و استراتژیک را برای سازندگان ناممکن می‌سازد. نوسانات شدید و غیرقابل‌پیش‌بینی قیمت‌ها، برآورد دقیق بودجه را مختل کرده و ریسک سرمایه‌گذاری را به‌شدت افزایش می‌دهد که این خود به کاهش سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و ورشکستگی پروژه‌ها منجر می‌شود. این چرخه معیوب، رکود تورمی را در صنعت ساختمان تعمیق می‌کند.

۱.۲. آمارهای ساخت‌وساز و سیاست‌های دولتی

روند ساخت‌وساز در کشور نیز تحت‌تأثیر عوامل اقتصادی و سیاست‌گذاری‌های دولتی قرار دارد. بر اساس آمار مرکز آمار ایران، در زمستان سال 1400، تعداد واحدهای مسکونی پیش‌بینی شده در پروانه‌های صادر شده برای احداث ساختمان توسط شهرداری تهران 13.5 درصد و در شهرداری‌های کل کشور 15.8 درصد نسبت به زمستان 1399 کاهش داشته است. این کاهش نشان‌دهنده رکود در بخش خصوصی ساخت‌وساز در آن دوره است.

در مقابل، دولت با طرح‌های کلان مانند "نهضت ملی مسکن" تلاش کرده است تا به نیاز بازار مسکن پاسخ دهد. هدف این طرح، ساخت 4 میلیون واحد مسکونی در طول چهار سال بود. رئیس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی اعلام کرده که تاکنون بیش از 2 میلیون و 600 هزار واحد مسکونی در فرایندهای مختلف اجرایی قرار گرفته‌اند. اگرچه این رقم نشان‌دهنده پیشرفت قابل‌توجه است، اما شکاف میان هدف تعیین شده و عملکرد فعلی، یک چالش در سیاست‌گذاری‌های کلان به شمار می‌رود. تأمین مصالح با کیفیت و فناوری‌های نوین نیز از دغدغه‌های اصلی در اجرای این طرح است.

 

فصل دوم: چارچوب‌های قانونی و مالیاتی

۲.۱. مقررات و سیاست‌های وزارت راه و شهرسازی

صنعت ساختمان ایران توسط مجموعه‌ای از قوانین و مقررات دولتی و سازمانی هدایت و نظارت می‌شود که وزارت راه و شهرسازی، پس از تشکیل از ادغام دو وزارتخانه مسکن و شهرسازی و راه‌وترابری، نقش‌محوری در آن ایفا می‌کند. این وزارتخانه، مسئولیت‌های گسترده‌ای از جمله تدوین آیین‌نامه‌ها و بخش‌نامه‌های اجرایی را بر عهده دارد که به طور مستقیم بر فعالیت‌های ساخت‌وساز اثر می‌گذارد. به‌عنوان‌مثال، آیین‌نامه تأمین مسکن برای خانواده‌هایی که فرزند سوم و بیشتر به دنیا می‌آورند، یا ابطال حق‌الزحمه صدور شناسنامه فنی و ملکی ساختمان توسط سازمان نظام‌مهندسی، نمونه‌هایی از این مداخلات قانونی در بازار هستند. این بخش‌نامه‌ها و تغییرات مداوم در قوانین، پیچیدگی‌های بوروکراتیک را افزایش می‌دهند که می‌تواند به‌عنوان مانعی برای برنامه‌ریزی استراتژیک بلندمدت توسط فعالان صنعت عمل کند و باعث تأخیر در پروژه‌ها و افزایش هزینه‌های پنهان شود.

۲.۲. قوانین مالیاتی و تأثیر آن بر بازار

یکی از مهم‌ترین ابزارهای دولت برای تنظیم بازار مسکن، قوانین مالیاتی است. ماده 77 قانون مالیات‌های مستقیم و آیین‌نامه اجرایی آن، سازندگان را ملزم به پرداخت مالیات بر درآمد حاصل از اولین فروش واحدهای مسکونی می‌کند. نرخ این مالیات برای اشخاص حقوقی 25 درصد و برای اشخاص حقیقی به‌صورت پلکانی پس از کسر هزینه‌های قابل قبول مالیاتی محاسبه می‌شود. این قانون با هدف عدالت‌محوری و همسان‌سازی مالیات بخش ساخت‌وساز با سایر بخش‌های تولیدی اتخاذ شده است.

این سیاست مالیاتی بحث‌برانگیز بوده است. درحالی‌که سازمان امور مالیاتی معتقد است این قانون تأثیری بر قیمت مسکن ندارد، انبوه‌سازان استدلال می‌کنند که دریافت مالیات در شرایط رکودی، هزینه‌های اضافی را به قیمت نهایی مسکن اضافه کرده و در نهایت به خریدار منتقل می‌شود. این یک چالش استراتژیک مهم را نشان می‌دهد: دولت باید بین تأمین درآمد پایدار از طریق مالیات و حفظ پایداری بازار مسکن تعادل برقرار کند. اگر بازار کارآمد نباشد، مالیات به‌جای کنترل سوداگری، به افزایش قیمت‌ها و کاهش قدرت خرید منجر می‌شود. در این میان، معافیت‌های مالیاتی برای ساخت‌وساز در شهرهای با جمعیت کمتر از 100 هزار نفر، به‌عنوان یک ابزار تشویقی برای هدایت سرمایه‌ها به مناطق کمتر توسعه‌یافته در نظر گرفته شده است.

۲.۳. الزامات شهرداری و سازمان‌های نظارتی

فرایند ساخت‌وساز در ایران، تحت نظارت دقیق نهادهای متعددی است که شهرداری‌ها در خط مقدم آن قرار دارند. برای شروع هر پروژه، اخذ پروانه ساختمانی از شهرداری ضروری است که شامل جزئیات مربوط به کاربری، تعداد طبقات و سطح اشغال زمین است. عدم اخذ این پروانه، تخلف محسوب شده و می‌تواند منجر به جریمه یا حتی تخریب بنا شود. علاوه بر پروانه، رعایت ضوابط شهرسازی خاص هر منطقه، از جمله حداکثر ارتفاع و تراکم مجاز، الزامی است.

همچنین، سازمان‌های دیگری نیز در فرایند نظارت نقش دارند. سازمان نظام‌مهندسی بر اصول فنی و مهندسی پروژه‌ها نظارت می‌کند، درحالی‌که سازمان‌های مرتبط با ایمنی و محیط‌زیست (مانند سازمان آتش‌نشانی و اداره کار) بر رعایت استانداردهای مربوط به ایمنی کارگاه و کارگران و همچنین مسائل زیست‌محیطی در پروژه‌های بزرگ نظارت می‌کنند. پیچیدگی و تعدد این نهادهای نظارتی و قوانین مربوط به آن‌ها، به‌جای تسهیل فرایندها، می‌تواند خود به یک مانع بوروکراتیک تبدیل شود که تأخیرها و هزینه‌های اضافی را بر پروژه‌ها تحمیل می‌کند. این امر، احتمال ورشکستگی پروژه‌ها را افزایش می‌دهد، زیرا عدم شفافیت در وظایف و تعهدات میان کارفرما، پیمانکار و مهندسین مشاور، به تصمیم‌گیری‌های متناقض و در نهایت تأخیر در اجرا منجر می‌شود.

 

فصل سوم: پروژه‌های موفق؛ درس‌آموخته‌های استراتژیک

بررسی پروژه‌های عمرانی موفق در ایران، درس‌آموخته‌های استراتژیک ارزشمندی را برای فعالان این صنعت به همراه دارد. موفقیت در این پروژه‌ها عمدتاً نتیجه برنامه‌ریزی استراتژیک دقیق، مقاومت در برابر چالش‌های بیرونی و تکیه بر مزیت‌های رقابتی بوده است.

۳.۱. پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس

پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس به‌عنوان یک شاهکار مهندسی و برگ برنده ایران در دوران تحریم شناخته می‌شود. هدف اولیه این پروژه، قطع وابستگی کشور به واردات بنزین بود. ساخت این پالایشگاه در سال 1385 با یک کنسرسیوم متشکل از شرکت‌های خارجی و داخلی آغاز شد. اما با تشدید فشارهای بین‌المللی و تحریم‌ها، شرکت‌های آلمانی و ایتالیایی از این طرح خارج شدند.

در این شرایط، استراتژی پروژه به تکیه بر توان داخلی تغییر یافت. با ورود قرارگاه خاتم‌الانبیا و شرکت فرادست انرژی فلات به کنسرسیوم، عملیات ساخت شتاب گرفت و فاز اول پروژه در سال 1396 به بهره‌برداری رسید. این پروژه نمونه بارزی از مدیریت مقاومت در برابر چالش‌های بیرونی است. بااین‌حال، تکمیل پروژه با چالش‌های بزرگی به‌ویژه در زمینه تأمین مالی مواجه بود. در این دوره، مشکلاتی مانند کمبود منابع مالی و ضعف در مدیریت، پروژه را با تأخیر مواجه کرد. راه‌حل‌های مالی نوآورانه‌ای مانند «تنفس هزینه خوراک» و «تأمین مالی مردمی» برای تکمیل فازهای باقی‌مانده پیشنهاد شد. این نمونه نشان می‌دهد که در شرایط تحریم، خلاقیت در تأمین مالی و تغییر مدیریت با هدف افزایش انگیزه، می‌تواند موانع را برطرف سازد.

۳.۲. ایران‌مال (بازار بزرگ ایران)

پروژه ایران‌مال یک ایده چندوجهی بود که فراتر از یک مجتمع تجاری صرف طراحی شد. بخش قابل‌توجهی از فضای این مجموعه (حدود 70 درصد) به کاربری‌های فرهنگی، تفریحی، ورزشی و خدماتی مانند کتابخانه، سینما، پیست اسکیت روی یخ و باغ‌های داخلی اختصاص‌داده‌شده است. این استراتژی، ایران‌مال را از یک مرکز خرید صرف متمایز کرده و به آن هویتی منحصربه‌فرد بخشیده است.

موفقیت این پروژه در دوران رکود اقتصادی و تحریم‌ها، عمدتاً به مدل تأمین مالی استراتژیک آن بازمی‌گردد. بانک آینده به‌عنوان سرمایه‌گذار اصلی وارد این طرح شد و توانست یک ایده بزرگ را به مرحله اجرا برساند. این مدل نشان می‌دهد که در شرایط اقتصادی بی‌ثبات، حضور یک حامی مالی قدرتمند می‌تواند ریسک‌های سرمایه‌گذاری را کاهش داده و تضمین‌کننده پیشرفت پروژه باشد. علاوه بر این، با برنامه‌ریزی برای عرضه سهام در بورس، بانک آینده در نهایت از مالکیت پروژه خارج شده و سرمایه را به سایر بخش‌های اقتصادی تزریق خواهد کرد.

فصل چهارم: پروژه‌های ناموفق؛ تحلیل نقاط ضعف استراتژیک

علاوه بر پروژه‌های موفق، بررسی دلایل شکست پروژه‌های عمرانی در ایران نیز برای استخراج درس‌آموخته‌های حیاتی ضروری است. این شکست‌ها اغلب به ضعف در مدیریت استراتژیک، برنامه‌ریزی و مدیریت ریسک بازمی‌گردد.

۴.۱. پروژه مسکن مهر

پروژه مسکن مهر، به‌عنوان یکی از گسترده‌ترین برنامه‌های ساخت و عرضه مسکن در تاریخ معاصر ایران، با چالش‌های جدی و شکست‌های استراتژیک مواجه شد. یکی از مهم‌ترین نقایص این طرح، مکان‌یابی نامناسب و عدم هماهنگی با طرح جامع مسکن بود. بسیاری از پروژه‌ها در مناطقی با جنس خاک نامناسب، روی گسل‌ها یا زمین‌های زراعی ساخته شدند که مشکلات فنی و هزینه‌های زیرساختی زیادی به همراه داشت.

علاوه بر مشکلات فنی، این طرح از نظر اجتماعی نیز با شکست مواجه شد. در بسیاری از شهرک‌های مسکن مهر، به نیازهای اجتماعی و فرهنگی ساکنان توجه کافی نشده بود. عدم وجود خدمات و تسهیلات ضروری مانند مراکز فرهنگی، تفریحی و فضای سبز و همچنین نبود حمل‌ونقل عمومی کارآمد و دوری از مراکز خدمات شهری، منجر به بروز ناهنجاری‌های اجتماعی و عدم ایجاد حس تعلق خاطر در میان ساکنان شد. در بخش اقتصادی نیز، این طرح به افزایش تورم منجر شد و بخش عمده‌ای از تسهیلات بانکی به مطالبات غیرقابل‌وصول تبدیل شد که تنگناهای مالی شدیدی را برای بانک‌ها به وجود آورد. این نمونه نشان می‌دهد که یک استراتژی جامع، فراتر از تولید صرف واحد فیزیکی است و نادیده‌گرفتن ابعاد اجتماعی و زیرساختی می‌تواند منجر به یک شکست استراتژیک در مقیاس ملی شود.

۴.۲. پروژه‌های نیمه‌تمام و متوقف‌شده

آمار پروژه‌های نیمه‌تمام عمرانی در ایران بسیار نگران‌کننده است، به‌طوری‌که برخی از آن‌ها بیش از 40 سال عمر دارند. دلایل اصلی شکست پروژه‌های ساختمانی، نه لزوماً چالش‌های فنی، بلکه ضعف در مدیریت استراتژیک و مالی است. بر اساس تحلیل‌های موجود، عوامل کلیدی شکست عبارتند از:

• برآورد اشتباه هزینه‌ها: عدم تجربه کافی و اتکا به قیمت‌های غیرمستند، باعث می‌شود بودجه پروژه قبل از موعد به پایان برسد.
• ضعف در کنترل مالی و نظارت بر جریان نقدینگی: عدم شفافیت در گزارش‌های مالی و نبود ابزارهای دقیق برای تحلیل اطلاعات پروژه، مدیریت بحران‌های مالی مقطعی را ناممکن می‌سازد.
• نوسانات شدید بازار: تغییرات ناگهانی قیمت مصالح و دستمزد نیروی انسانی، هزینه‌ها را چندبرابر کرده و پروژه‌ها را به سمت ورشکستگی سوق می‌دهد.
• عدم هماهنگی بین عوامل پروژه: نبود شفافیت در وظایف کارفرما، پیمانکار و مشاورین، به تأخیر در تصمیم‌گیری و در نهایت توقف پروژه منجر می‌شود.

این عوامل نشان می‌دهند که حلقه مفقوده در بسیاری از پروژه‌های عمرانی، مدیریت هزینه و ریسک است. فقدان برنامه‌ریزی دقیق برای مقابله با نوسانات بازار و نبود سیستم‌های کنترلی، پروژه‌ها را آسیب‌پذیر می‌سازد.

فصل پنجم: راهبردهای نوین و مزیت‌های رقابتی آینده

برای غلبه بر چالش‌های موجود و ایجاد مزیت رقابتی پایدار، صنعت ساختمان ایران باید به سمت نوآوری‌های تکنولوژیک و مدیریت استراتژیک ریسک حرکت کند.

۵.۱. نوآوری و فناوری‌های پیشرو

استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند راندمان و کیفیت پروژه‌ها را به شکل چشمگیری افزایش دهد.

• مدل‌سازی اطلاعات ساختمان (BIM):BIM یک رویکرد نوین است که با یکپارچه‌سازی اطلاعات طراحی، ساخت و بهره‌برداری، به تیم‌ها امکان می‌دهد تا به‌صورت کارآمدتر همکاری کنند. مزایای BIM شامل کاهش خطا در مراحل اولیه طراحی، صرفه‌جویی قابل‌ملاحظه در زمان و هزینه، و بهبود کیفیت نهایی است. بااین‌حال، پیاده‌سازی این فناوری در مقیاس وسیع با موانعی مانند هزینه‌های بالا و کمبود متخصصان ماهر مواجه است.
• هوش مصنوعی (AI) و ساختمان‌های هوشمند: هوش مصنوعی پتانسیل زیادی برای دگرگونی صنعت ساختمان دارد. این فناوری می‌تواند در بهینه‌سازی بودجه، پیش‌بینی چالش‌های احتمالی، ارتقای ایمنی کارگاه‌ها و ایجاد ساختمان‌های پایدار و هوشمند استفاده شود. شرکت‌هایی در ایران پروژه‌های هوشمندسازی ساختمان‌ها و مجتمع‌های اداری را اجرا کرده‌اند. باوجود این پیشرفت‌ها، موانعی مانند ضعف زیرساخت‌های دیجیتال و مقاومت فرهنگی در برابر فناوری، استفاده گسترده از آن را با چالش مواجه کرده است.
• صنعتی‌سازی ساختمان: صنعتی‌سازی به معنای استفاده از روش‌های نوین و تولید قطعات ساختمانی در کارخانه، کیفیت بالاتر و سرعت بیشتری را به همراه دارد.

۵.۲. مدیریت ریسک استراتژیک

مدیریت ریسک حلقه مفقوده در پروژه‌های عمرانی ایران است. ریسک‌های مالی و اقتصادی مانند تورم، نوسانات ارز و کمبود نقدینگی، و همچنین ریسک‌های فنی مانند نقص در طراحی و ریسک‌های قراردادی مانند تغییرات در قوانین دولتی، پروژه‌ها را تهدید می‌کنند. برای مقابله با این ریسک‌ها، شرکت‌ها باید استراتژی‌های جامعی را در پیش گیرند که شامل شناسایی، تحلیل، و پاسخ مناسب به هر ریسک می‌شود. استفاده از فناوری‌هایی مانند BIM به شفاف‌سازی و مدیریت ریسک‌های فنی کمک شایانی می‌کند.

۵.۳. فرصت‌ها و چالش‌های بازارهای بین‌المللی

صنعت ساختمان ایران، به دلیل توانمندی فنی و مهندسی بالا و همچنین خودکفایی در تولید بیش از 99 درصد مصالح، دارای پتانسیل قابل‌توجهی برای صادرات خدمات فنی و مهندسی به کشورهای منطقه است. بازسازی کشورهای همسایه مانند عراق و سوریه، فرصت‌های عظیمی برای شرکت‌های ایرانی ایجاد کرده است.

بااین‌حال، موانع جدی بر سر راه بهره‌گیری کامل از این فرصت‌ها وجود دارد. یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها، مشکلات انتقال پول و ضمانت‌نامه‌های بانکی به دلیل تحریم‌های بین‌المللی است. این مشکلات، مبادلات مالی را پیچیده کرده و ریسک‌های تجاری را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، رقابت با شرکت‌های چینی، ترکیه‌ای و اروپایی و همچنین بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی در بازارهای هدف نیز از دیگر موانع است.

فصل ششم: مدل‌های تعالی سازمانی؛ راهبردی برای رقابت‌پذیری پایدار

برای دستیابی به یک مزیت رقابتی پایدار، شرکت‌های ساختمانی باید فراتر از راهبردهای فنی و مالی به پیاده‌سازی مدل‌های تعالی سازمانی روی‌آورند. این مدل‌ها، مانند EFQM (بنیاد مدیریت کیفیت اروپا)، چارچوب‌هایی غیرتجویزی و منعطف هستند که سازمان‌ها را قادر می‌سازند تا عملکرد خود را به طور منظم ارزیابی و بهبود ببخشند. این مدل‌ها به شرکت‌ها کمک می‌کنند تا با شناسایی نقاط قوت و زمینه‌های قابل‌بهبود، بهبود مستمر را در تمام فرایندها نهادینه کنند.

مدل تعالی EFQM یک چارچوب مدیریتی است که بر کیفیت تمرکز دارد و به سازمان‌ها کمک می‌کند تا موقعیت فعلی خود را در «مسیر تعالی» تعیین کنند. این مدل بر پایه سه بخش اصلی: «جهت‌گیری» (چرا سازمان وجود دارد)، «اجرا» (چگونه به هدف خود می‌رسد) و «نتایج» (چه چیزی به دست آورده) بنا شده است.

این مدل‌ها به سازمان‌ها کمک می‌کنند تا با شناسایی نقاط قوت و ضعف، بهبود مستمر را در فرایندها نهادینه کنند. پیاده‌سازی این مدل‌ها منجر به ایجاد یک فرهنگ‌سازمانی مبتنی بر نوآوری، رهبری مشارکتی و افزایش چابکی در مواجهه با تغییرات می‌شود. همچنین، مدل‌های دیگری مانند مدیریت کیفیت جامع با تمرکز بر بهبود مداوم کیفیت در تمام ابعاد سازمان و با مشارکت فعال همه کارکنان، می‌توانند به‌عنوان یک رویکرد استراتژیک بلندمدت مورداستفاده قرار گیرند. این مدل‌ها به سازمان‌ها کمک می‌کنند تا به‌جای تمرکز صرف بر محصول نهایی، فرایندها، فرهنگ‌سازمانی و آموزش کارکنان را بهبود بخشند و از طریق تمرکز بر نیازهای مشتریان، به یک مزیت رقابتی پایدار دست پیدا کنند.

6.1. معرفی الگوی تعالی صنعت ساختمان ایران

در ایران، مفهوم تعالی سازمانی با مدل‌های بومی نیز دنبال شده است. جایزه تعالی صنعت ساختمان ایران (ICIEAWARD) با الگوی بومی و کارآمد خود، به شرکت‌های این حوزه کمک می‌کند تا از رویکردهای سنتی فاصله گرفته و با پیاده‌سازی یک مدل جامع، به سطح جهانی تعالی دست یابند.

الگوی تعالی صنعت ساختمان ایران بر سه رکن اساسی بنا شده است که نگاهی جامع به عملکرد سازمان دارند:

1. مفاهیم بنیادین (Fundamental Concepts): این مفاهیم، اصول و ارزش‌های اصلی را تعریف می‌کنند که اساس تعالی در صنعت ساختمان هستند. آن‌ها بر رویکردهای نوین مانند داده‌محوری، بهره‌وری، مدیریت ریسک، و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین تمرکز دارند. این بخش، شرکت‌ها را به سمت بهبود کیفیت، کاهش هزینه‌ها و افزایش قابلیت اطمینان سوق می‌دهد. علاوه بر این، الگو با لحاظ‌کردن برخی از اهداف هفده‌گانه توسعه پایدار سازمان ملل متحد، تعهد خود به مسئولیت‌های اجتماعی و زیست‌محیطی را نشان می‌دهد.
2. معیارها (Criteria): معیارها به‌عنوان ابزارهای سنجش، به سازمان‌ها امکان می‌دهند تا عملکرد خود را در ابعاد مختلف ارزیابی کنند. این بخش شامل معیارهایی برای ارزیابی جهت‌گیری (Direction)، اجرا (Execution) و نتایج (Results) است.
   • جهت‌گیری: این بخش به "مبانی وجودی، چشم‌انداز و راهبردها" و "فرهنگ‌سازمانی و رهبری" می‌پردازد و مسیر حرکت سازمان را مشخص می‌کند.
   • اجرا: این بخش بر چگونگی دستیابی به اهداف از طریق "مدیریت و مشارکت ذی‌نفعان"، "خلق ارزش پایدار" و " مدیریت قابلیت‌های کسب‌وکار" تمرکز دارد.
   • نتایج: این بخش به سنجش دستاوردهای سازمان در حوزه‌های "برداشتی "و "عملکردی کسب‌وکار" می‌پردازد.
3. منطق رادار (RADAR Logic): این ابزار ارزیابی، به سازمان‌ها کمک می‌کند تا به شکلی سیستماتیک عملکرد خود را تحلیل کرده و برنامه‌های بهبود را تدوین نمایند. منطق رادار با بررسی رویکردها (Results)، اجرا (Approach)، نتایج (Deployment)، و ارزیابی و اصلاح (Assessment & Refinement) یک حلقه بازخورد قدرتمند برای بهبود مداوم فراهم می‌کند.

6.2. الگوی تعالی و پیوند آن با استراتژی‌ها و چالش‌های صنعت ساختمان در ایران

صنعت ساختمان در ایران با چالش‌های پیچیده‌ای؛ مانند نوسانات اقتصادی، تحریم‌ها، کمبود منابع مالی، و عدم شفافیت در فرایندها روبرو است. در چنین شرایطی، الگوهای سنتی پاسخگو نیستند و سازمان‌ها برای بقا و رشد به یک رویکرد استراتژیک و سیستماتیک نیاز دارند. الگوی تعالی صنعت ساختمان ایران، دقیقاً در همین نقطه وارد عمل می‌شود و به‌عنوان یک ابزار راهبردی، به سازمان‌ها کمک می‌کند تا این چالش‌ها را به فرصت تبدیل کنند.

1. جهت‌گیری استراتژیک در برابر نوسانات بازار

یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های صنعت ساختمان در ایران، پیش‌بینی‌ناپذیری بازار و نوسانات نرخ ارز و مصالح است. الگو با تأکید بر بخش جهت‌گیری، به سازمان‌ها کمک می‌کند تا به‌جای واکنش‌های لحظه‌ای، یک استراتژی بلندمدت و پایدار تدوین کنند.

• استراتژی و ریسک مدیریت: این الگو سازمان‌ها را تشویق می‌کند تا با تدوین یک چشم‌انداز روشن و استراتژی‌های منعطف، ریسک‌های مالی و عملیاتی ناشی از نوسانات را مدیریت کنند. برای مثال، یک شرکت می‌تواند استراتژی خود را بر روی استفاده از مصالح بومی برای کاهش وابستگی به واردات یا تنوع‌بخشی به پروژه‌ها برای توزیع ریسک متمرکز کند.
• فرهنگ‌سازمانی و نوآوری: چالش دیگری مانند مقاومت در برابر نوآوری و فناوری‌های نوین ساخت‌وساز، تنها با یک فرهنگ‌سازمانی پویا حل می‌شود. این الگو با تقویت فرهنگ رهبری و نوآوری، سازمان‌ها را برای پذیرش فناوری‌های جدید و بهینه‌سازی فرایندها آماده می‌سازد.

2. اجرا در برابر کمبود منابع و پیچیدگی‌ها

اجرای پروژه‌ها در ایران اغلب با چالش‌هایی مانند کمبود منابع مالی، نیروی انسانی متخصص و فرایندهای پیچیده اداری همراه است. بخش اجرا در الگوی تعالی، راه‌حل‌های عملی برای این مشکلات ارائه می‌دهد.

• مدیریت ذی‌نفعان و سرمایه‌گذاری: با تأکید بر مشارکت ذی‌نفعان، سازمان‌ها یاد می‌گیرند که چگونه روابط خود را با نهادهای دولتی، بانک‌ها و سرمایه‌گذاران تقویت کنند تا بر چالش‌های مالی و اداری غلبه کنند.
• خلق ارزش پایدار و بهره‌وری: الگو با تمرکز بر خلق ارزش پایدار، شرکت‌ها را به سمت مدیریت بهینه منابع و کاهش ضایعات سوق می‌دهد. این رویکرد به‌ویژه در شرایط کمبود منابع و افزایش هزینه‌ها حیاتی است. به‌عنوان‌مثال، استفاده از روش‌های ساخت‌وساز صنعتی و مدولار می‌تواند بهره‌وری را به‌شدت افزایش دهد.

3. نتایج و پاسخگویی در برابر نیاز به شفافیت

یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های کلان در صنعت ساختمان، عدم شفافیت در پروژه‌ها و کیفیت پایین ساخت‌وسازها است. بخش نتایج در الگوی تعالی، یک مکانیسم قدرتمند برای ایجاد شفافیت و پاسخگویی فراهم می‌کند.

• سنجش عملکرد و پاسخگویی: این الگو با تأکید بر سنجش دقیق نتایج استراتژیک و عملیاتی، سازمان‌ها را وادار می‌کند تا عملکرد خود را به‌صورت کمی و کیفی ارزیابی کنند. این ارزیابی به آن‌ها امکان می‌دهد تا نه‌تنها به مشتریان، بلکه به جامعه و نهادهای نظارتی نیز پاسخگو باشند.
• مزیت رقابتی پایدار: در بازاری که بسیاری از رقبا بر پایه قیمت پایین رقابت می‌کنند، الگوی تعالی با تمرکز بر کیفیت بالا، نوآوری و مدیریت اثربخش، یک مزیت رقابتی پایدار و متمایز ایجاد می‌کند. این رویکرد باعث می‌شود که سازمان‌ها به‌جای رقابت بر سر قیمت، بر سر ارزش و کیفیت رقابت کنند.

در مجموع، الگوی تعالی صنعت ساختمان ایران صرفاً یک ابزار نظری نیست، بلکه یک راهبرد عملیاتی و حیاتی است که به سازمان‌ها کمک می‌کند تا با چالش‌های منحصربه‌فرد این صنعت در ایران مقابله کنند.

فرایند شرکت در این جایزه، یک خودارزیابی عمیق و سیستماتیک است که سازمان‌ها را وادار به بازنگری در استراتژی‌ها، مدیریت پروژه‌ها و عملیات روزمره خود می‌کند. این بازنگری منجر به تدوین یک نقشه راه بهبود مستمر می‌شود که به طور مستقیم به حل چالش‌هایی چون افزایش بهره‌وری، مدیریت بهتر منابع مالی، و کاهش ریسک‌های عملیاتی کمک می‌کند. شرکت‌هایی که در این مسیر گام برمی‌دارند، نه‌تنها شانس دریافت جایزه را افزایش می‌دهند، بلکه با استانداردسازی فرایندها و افزایش بهره‌وری، به‌سرعت به یک مزیت رقابتی پایدار دست می‌یابند. این رویکرد به آن‌ها کمک می‌کند تا در بازاری رقابتی که کیفیت و شفافیت در آن از اهمیت بالایی برخوردار است، به‌عنوان رهبران فکری و عملی شناخته شوند و در نهایت، مسیر را برای آینده‌ای پایدارتر و حرفه‌ای‌تر در صنعت ساختمان ایران هموار کنند.

 

نتیجه‌گیری و توصیه‌های راهبردی

         صنعت ساختمان ایران باوجود پتانسیل عظیم خود، با چالش‌های سیستماتیک متعددی از جمله نوسانات اقتصادی، پیچیدگی بوروکراتیک و آمارهای متناقض مواجه است. موفقیت در این صنعت نیازمند یک رویکرد جامع استراتژیک است که صرفاً بر ابعاد فنی متمرکز نباشد، بلکه به مدیریت مالی، ریسک و فناوری‌های نوین نیز توجه کند. پیوند میان توانمندی داخلی، نوآوری تکنولوژیک و مدیریت استراتژیک ریسک، کلید عبور از چالش‌ها و دستیابی به رشد پایدار خواهد بود. در این مسیر، اتخاذ مدل‌های تعالی سازمانی به‌عنوان یک راهبرد کلان، به شرکت‌ها کمک می‌کند تا با ارزیابی مستمر عملکرد و بهبود فرایندهای خود، در محیط رقابتی آینده موفق باشند.

توصیه‌های کاربردی:

1. برای سیاست‌گذاران: ایجاد یک نهاد واحد برای جمع‌آوری و انتشار داده‌های آماری دقیق و شفاف در صنعت ساختمان، بازنگری در قوانین مالیاتی برای ایجاد تعادل میان درآمدزایی دولت و حفظ پایداری بازار، و تمرکز بر دیپلماسی اقتصادی برای حل موانع بانکی بین‌المللی جهت تسهیل صادرات خدمات فنی و مهندسی حیاتی است.
2. برای فعالان صنعت: سرمایه‌گذاری هدفمند در فناوری‌های پیشرو مانند BIM و هوش مصنوعی برای کاهش هزینه‌ها، افزایش کیفیت و ایجاد مزیت رقابتی پایدار. علاوه بر این، توجه به مدیریت ریسک به‌عنوان یک اصل حیاتی و تدوین استراتژی‌های دقیق برای مقابله با نوسانات مالی و اقتصادی ضروری است.
3. برای پروژه‌های کلان: پروژه‌های بزرگ باید فراتر از اهداف کمی صرف، به ابعاد اجتماعی و زیرساختی نیز توجه کنند تا از شکست‌های استراتژیک مانند آنچه در مسکن مهر رخ داد، جلوگیری شود. مدل‌های تأمین مالی نوآورانه و تکیه بر توان داخلی می‌تواند راه‌گشای پروژه‌ها در شرایط دشوار باشد.

 

منابع (References)

مقالات علمی و پژوهشی

1. قیاسی، علیرضا. (1402). مدیریت استراتژیک در صنعت ساخت و ساز و پروژه‌های عمرانی آسیا. مجموعه مقالات هشتمین کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و مهندسی.
2. رنجبر، مهدی، و ابطحی، سید مهدی. (1401). تحلیل و بررسی عوامل اثرگذار بر مدیریت استراتژیک در پروژه‌های ساخت و ساز. دومین کنفرانس بین‌المللی مدیریت، اخلاق و کسب و کار.
3. پارسایی، محمود، و محمدحسن، حسن. (1403). کاربرد مدل‌سازی اطلاعات ساختمان (BIM) در بهینه‌سازی هزینه‌ها و افزایش بهره‌وری پروژه‌های عمرانی. مجموعه مقالات دومین کنفرانس بین‌المللی مطالعات نوین در مدیریت، مهندسی صنایع و حسابداری.
4. اباذری، مهدی، و امین‌زاده، رحیم. (1399). شناسایی و اولویت‌بندی انواع ریسک در پروژه‌های عمرانی و ساخت و ساز با روش تحلیل سلسه مراتبی فازی. مجموعه مقالات نهمین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های کاربردی در علوم رفتاری و مطالعات اجتماعی.
5. نیک‌زاد، هادی. (1385). پیاده‌سازی مدل تعالی EFQM جهت اجرای صحیح مدیریت نوین در حوزه زیردریا بهمراه ذکر تجربیات کسب شده در یک مجتمع تحقیقات زیرسطحی. اولین کنفرانس بین‌المللی صنعت نفت.
6. قاسمی، احمد. (1401). مقاله تحلیل موانع و مشکلات فرهنگی در مسیر پیاده‌سازی مدل‌سازی اطلاعات ساختمان BIM در صنعت ساخت و ساز (تجربیات جهانی). مگ‌ایران.
7. کرمی، مرتضی. (1403). بررسی عملکرد شهرداری مناطق مختلف مبتنی بر طرح استراتژیک سازمان. مجموعه مقالات دوازدهمین کنفرانس بین‌المللی مطالعات نوین مهندسی عمران، معماری، شهرسازی و محیط‌زیست.
8. مفتاحی، هما. (1404). مروری بر تأثیر برنامه‌ریزی استراتژیک بر عملکرد مالی شهرداری‌ها. مجموعه مقالات بیست و ششمین کنفرانس ملی مهندسی عمران، معماری و شهرسازی.

کتاب‌ها

9. زینلی، محمد؛ مستغنی اصفهانی، فاطمه؛ یزدی، سهیل؛ و فتحی، میلاد. (۱۴۰۳).الگوی جایزه تعالی صنعت ساختمان. نشر هنر و علوم دانشگاهی.
10. گلابچی، محمود، و فرجی، امیر. (1401). مدیریت استراتژیک پروژه. انتشارات دانشگاه تهران.
11. اتحادی، سینا. (1396). مدیریت استراتژیک پروژه‌های عمرانی. انتشارات کتاب آوا.
12. او، تانگ، هندریکسون، کریس، و بانکی، محمدتقی. (1388). مدیریت پروژه‌های ساختمانی. انتشارات دانشگاه تهران.

گزارش‌ها و تحلیل‌ها

13. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. (1403). ظرفیت‌های اجرای ماده (۵) قانون جهش تولید مسکن.
14. مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی. (1396). گزارش تحلیلی پیرامون مسکن مهر.
15. وزارت راه و شهرسازی. (1398). گزارش سهم بخش ساختمان از تولید ناخالص داخلی و اشتغال.
16. مرکز آمار ایران. (1400). آمار ساخت‌وساز در کشور.

منابع خبری و وب‌سایت‌ها

17. جهرمی، سید محمد فتاح. (1402). فرصت‌های طلایی سرمایه‌گذاری در بازار سنتی صنعت ساختمان ایران. ایلنا.
18. حیدری، محمدمهدی. (1401). سهم صنعت ساختمان در اشتغال کشور ۳۵ درصد است. پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی.
19. همشهری آنلاین. (1403). بازار مسکن ایران چقدر می‌ارزد؟.
20. خبرگزاری مهر. (1401). سهم بخش ساختمان از تولیدناخالص داخلی به ۵.۶ درصد رسید.
21. ایرنا. (1396). نفت ستاره خلیج‌فارس از اعتماد به توان داخلی تا تضمین موفقیت ها.
22. بورس ۲۴. (1396). روند فرسایشی تکمیل پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس.
23. انصاف‌نیوز. (1402). بانک آینده داستان زیان انباشته ۱۰۰ هزار میلیاردی و ایران مال.
24. شهرداری و شهرسازی، ق. (1404). مجموعه قوانین و مقررات شهرداری و شهرسازی.
25. ایرنا. (1401). آمادگی شرکت‌های ایرانی برای ساخت مسکن در سوریه.
26. خبرگزاری مهر (1403).چالش‌های صنعت ساختمان سازی در ایران .